Οι πρώτες μαρτυρίες για θέατρο σκιών στην Ελλάδα

Κείμενα - Έρευνα: Τάσος Ανδριώτης

Για τη διάδοση και την εξάπλωση του θεάτρου σκιών στην Ελλάδα υπάρχουν κάποια ιστορικά στοιχεία και θρύλοι. Το σίγουρο και εξακριβωμένο είναι ότι η αρχική του μορφή ήταν με τούρκικα στοιχεία και ο Καραγκιόζης ελληνοποιήθηκε από τον πατρινό καραγκιοζοπαίκτη Δημήτρη Σαρδούνη, γνωστό ως Μίμαρο. Τα υπόλοιπα είναι γοητευτικές παραδόσεις και θρύλοι και όχι τόσο εξακριβωμένα.

Οι πρώτες αναφορές είναι για την περίοδο της τουρκοκρατίας.

Ο γάλλος θεατρολόγος, καθηγητής, λαογράφος και ερευνητής του θεάτρου σκιών Βάλτερ Πούχνερ αναφέρει:

«Στις περιοδείες μου στην Ελλάδα, προ του πολέμου, απ’ όπου περνούσα, έπιανα κουβέντα με τους γεροντότερους που μου μίλαγαν για τα περασμένα. Μερικοί με βεβαίωναν πως οι παππούδες τους έβλεπαν Καραγκιόζη στα χρόνια της σκλαβιάς.»

Ακόμα υπάρχουν αναφορές ότι παιζόντουσαν παραστάσεις Καραγκιόζη ως αφορμή σε τόπους συνάντησης αρχηγών της επαναστάσεως για να μην τους υποψιαστούν οι τούρκοι.

Η εφημερίδα «Ελευθερία» στις 14/12/1959 γράφει σε άρθρο:

«…στα χρόνια που η Φιλική Εταιρία οργάνωνεν τον αγώνα της απελευθέρωσης, οι μύστες σύχναζαν στον τούρκικο καραγκιόζη για να συναντιούνται χωρίς να τους υποπτεύται ο κατακτητής.»

Η παλιότερη γραπτή μαρτυρία για παράσταση Καραγκιόζη στην Ελλάδα είναι από τον Άγγλο πολιτικό και περιηγητή Τζον Χόμπχαους (27/6/1786-3/6/1869) στο βιβλίο του «Journey through Albania» και χρονολογείται το 1809 στα τέλη Οκτωβρίου. Συγκεκριμένα αναφέρει:

«Ήταν ένα θέαμα με ανδρείκελα, που το διηύθυνε ένας εβραίος, ο οποίος επισκεπτόταν την πολιτεία στη διάρκεια του Ραμαζανιού με τις χαρτονένιες φιγούρες του. Το θέαμα, ένα είδος ombre chinoise (κινέζικης σκιάς) στήθηκε στη γωνιά ενός πολύ ρυπαρού καφενείου, γεμάτου θεατές κυρίως νεαρά παιδιά. Η είσοδος ήταν 2 παράδες το φλιτζάνι ο καφές και 23 ακόμη τέτοια μικρονομίσματα που τα έριχναν στο δίσκο μετά την παράσταση».

Παίχτηκε στα Ιωάννινα στην τούρκικη γλώσσα για την εορτή νηστείας των Οθωμανών, Ραμαζάνι και μάλιστα αναφέρει ότι την παρακολούθησε ο άγγλος ποιητής και φιλέλληνας Λόρδος Βύρων (22/1/1788-19/4/1824).

Οι πρώτοι καραγκιοζοπαίκτες στα Ιωάννινα ήταν τσιγγάνοι και εβραίοι. Αυτοί αναγκάστηκαν να μεταφράσουν το τούρκικο θέατρο σκιών στα ελληνικά διότι πολλοί τούρκοι της περιοχής δεν μιλούσαν τουρκικά.

Εδώ συνδέεται με τον θρύλο ενός εβραίου που ήταν στην αυλή του Αλή-Πασά και τον έλεγαν Ζακόμπ - που στα ελληνικά μεταφράζεται Ιάκωβος και συνδέεται με τον καραγκιοζοπαίκτη Μαυρομάτη που θα δούμε παρακάτω (βλ. πιο κάτω Ο ΜΑΥΡΟΜΑΤΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΥΔΡΑ).

Μια αναφορά του Ν. Γ. Πολίτη αναφέρει ότι πριν από το 1830 ο στρατηγός Μακρυγιάννης έχει παρακολουθήσει παράσταση Καραγκιόζη! Μάλιστα αναφέρει ότι τσαντισμένος από την παράσταση η οποία ήταν σεμνή λόγω ότι την παρακολουθούσαν γυναίκες και παιδιά, διέταξε να βγουν έξω τα γυναικόπαιδα και υποχρέωσε τον Καραγκιόζη να πει αυτά που ήξερε.

Μετά την επανάσταση του 1821 ο Καραγκιόζης, ακόμα με τούρκικα στοιχεία, συνεχιζόταν από τη δυτική Ελλάδα μέχρι την Άρτα, την Αιτωλοακαρνανία και την Πάτρα.

Ο ΜΑΥΡΟΜΑΤΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΥΔΡΑ

Πολλοί αναφέρουν το ναύτη έμπορα Γιάννη ή Γιώργο ή Ιάκωβο Μαυρομάτη από την Ύδρα όπου βρέθηκε χρεοκοπημένος σε λιμάνι της Κίνας, είδε εκεί το θέατρο σκιών και διαβάζοντας μια φυλλάδα από τις ιταλικές ιστορίες του Μπερτόδουλου του ήρθε ιδέα να στήσει κι αυτός θέατρο σκιών. Με τις περιοδείες του έφτασε στην Τουρκία περίπου τον 18^ο αιώνα. Εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη και λένε ότι έδωσε το επώνυμό του στον πρωταγωνιστή, βέβαια μεταφρασμένο στα τουρκικά. Εκεί λέγεται ότι τον βοήθησε κάποιος Ηλίας ο οποίος αργότερα έγινε καραγκιοζοπαίκτης κι έβγαλε κι αυτός μαθητές.

Λέγεται πως ο Μαυρομάτης πέθανε στην Τουρκία και για μερικούς ο τάφος που βρίσκεται στην Προύσα και αναφέρει για τον Καραγκιόζη είναι δικός του. Ίσως όμως να συνδέθηκε με το επώνυμό του αυτή η εντύπωση.

Μερικοί σημειώνουν ότι έπαιζε στην αυλή του Αλή-Πασά των Ιωαννίνων και μετά το θάνατο του Αλή-Πασά το 1822, έπαιζε στα Ιωάννινα έργα τριγύρω από τη ζωή του Αλή-Πασά.

Πάντως είναι αλήθεια ότι στην Ελλάδα τα πρώτα έργα του Καραγκιόζη παιζόντουσαν με ιστορίες του Αλή-Πασά όπως το «Κατσαντώνης» κλπ.

Αυτό συνδέεται με άλλο θρύλο που λέει πως στην αυλή του Αλή-Πασά, κάποιος εβραίος με το όνομα Ζακόμπ εξορίστηκε στην Κωνσταντινούπολη επειδή αποπλάνησε μια γυναίκα του σαραγιού. Εκεί κυκλοφορούσε με ψευδώνυμο (ίσως γι’ αυτό να υπάρχει σύγχυση γύρω απ’ τ’ όνομά του Μαυρομάτη) και για να εκδικηθεί τον Αλή-Πασά για την εξορία του, έφτιαξε θέατρο σκιών και παρουσίαζε τα σκάνδαλα του Αλή-Πασά.

Δεν αποκλείεται το «Ζακόμπ» να ήταν μετάφραση του «Ιάκωβος» και να ήταν έλληνας εβραϊκής καταγωγής ή εβραίος ελληνικής καταγωγής όπως δεν αποκλείεται να μετάφρασαν έλληνες τ’ όνομα του εβραίου Ζακόμπ και να το έκαναν «Ιάκωβος» σαν επιχείρημα δικαιολογώντας έτσι τη δημιουργία του Καραγκιόζη από έλληνα. Ίσως άλλοι εβραίοι της περιοχής να τον φώναζαν Ζακόμπ. Πάντως δεν αποκλείεται να το μετάφρασε ο ίδιος έτσι στους εβραίους της περιοχής για να καταλάβουν τ’ όνομα ή να δήλωνε εβραίος διότι ο Αλή-Πασάς των Ιωαννίνων είχε μίσος προς τους έλληνες.

Λέγεται ότι ο Μαυρομάτης ήρθε αργότερα στο Μεσολόγγι και πολέμησε στην πολιορκία κι έφυγε κατά την ηρωική έξοδο και συνέχισε τις παραστάσεις στη δυτική Ελλάδα.

Μερικοί υποστηρίζουν ότι έπαιξε και στην Οδησσό, λιμάνι του Εύξεινου Πόντου.

Ο καραγκιοζοπαίκτης Ανδρέας Αγιομαυρίτης αναφέρει ότι γύρω στο 1860 ο Μαυρομάτης εγκατέλειψε την Κωνσταντινούπολη και εγκαταστάθηκε στον Πειραιά και σ ‘ένα καφενείο έπαιξε θέατρο σκιών.

Άλλοι υποστηρίζουν ότι ο Πειραιάς δεν ήταν ακόμα τέτοια πολιτεία ώστε να δεχθεί τον Καραγκιόζη.

Κάποιοι λένε ότι ο Μαυρομάτης συνάντησε το Γιάννη Βράχαλη ή Μπράχαλη που θα δούμε πιο κάτω, με τον οποίο και συνεργάστηκε. Λένε πως ο Βράχαλης έμαθε την τέχνη από το Μαυρομάτη.

Άλλοι λένε πως ο Μαυρομάτης πέθανε στην Τουρκία.

Ακόμα πολλοί καραγκιοζοπαίκτες της παλιάς εποχής αναφέρουν ότι ήταν μαθητές ή ότι παρακολούθησαν παράσταση του καραγκιοζοπαίκτη Μαυρομάτη ακόμα και του μαθητή του, Ηλία.

Ο καραγκιοζοπαίκτης Βασίλης Τσιλιάς σε κουβέντα με τον καραγκιοζοπαίκτη Μάρκο Ξανθάκη (Ξάνθο) και το Μελλίδη, αναφέρει ότι πρόφτασε τον καραγκιοζοπαίκτη Μαυρομάτη.

Αν όντως υπήρξε ο έλληνας Μαυρομάτης και μάλιστα ήταν δημιουργός του Καραγκιόζη, δε σημαίνει ότι ο Καραγκιόζης είναι έλληνας σώνει και καλά επειδή τον δημιούργησε έλληνας. Το θέατρο σκιών το έπαιζε με τούρκικα στοιχεία και με ήθη κι έθιμα των τούρκων. Απλά έδωσε το επώνυμό του στον πρωταγωνιστή του.

Όπως και να ‘χουν τα πράγματα, ο Καραγκιόζης ήρθε απ’ την Τουρκία και τον ελληνοποιήσε ο Μίμαρος.

Ο Μαυρομάτης ίσως να σκέφτηκε με το επώνυμό του μεταφρασμένο στα τουρκικά, να ταίριαζε να τον παρουσιάσει σαν τσιγγάνο λόγω ότι οι τσιγγάνοι είναι μελαψοί, συνήθως με μαύρα μάτια.

Ίσως πολλοί να υπέθεσαν ότι δημιούργησε τον Καραγκιόζη λόγω του επωνύμου του ή να ήταν μύθος που τον διέδωσαν οι καραγκιοζοπαίκτες για να αποφύγουν ζόρικους τύπους που τους πρόσβαλαν λέγοντας τους ότι το θέαμα είναι τούρκικο.

Ο ΠΡΩΤΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Πέρα από διάφορες γραπτές μαρτυρίες για παραστάσεις στον ελλαδικό χώρο, μια φυλλάδα ειδοποιεί το θάνατο ενός καραγκιοζοπαίκτη πως το 1833 πέθανε φτωχός και σε βαθιά γεράματα ο καραγκιοζάς (εννοεί καραγκιοζοπαίκτης) Σουρτούκας.

Από τις πρώτες δημοσιεύσεις στον τύπο σχετικά με τον Καραγκιόζη στην Ελλάδα είναι το 1834 στην εφημερίδα «Εστία» η οποία γράφει:

«Μόνον ο Καραγκιόζης είχε κατασκηνώσει εις ρυπαρόν τι

καφενείον παρά την Βρύσιν του Βορειά, από Τουρκοκρατίας ακόμη

σωζόμενον, και με βωμολοχίας επικαίρους, εσατύριζε τα εισδύοντα τότε

φραγκικά ήθη. Εκεί εψυχαγωγούντο οι Αθηναίοι. Δεν απηξίουν δε να

εισέρχωνται και οι παρά τη Ελληνική Αυλή πρεσβευταί και οι Έλληνες

εκείνοι, οίτινες εκ μεγάλων ευρωπαϊκών κέντρων, μετά την λήξιν του

αγώνος, προσήλθον εις την ελληνικήν πρωτεύουσαν.»

Πρόκειται για την παράσταση στα Ιωάννινα που ανέφερε ο Άγγλος πολιτικός και περιηγητής Τζον Χόμπχαους όπου χρονολογείται στα τέλη Οκτωβρίου 1809.

Το 1836 σε άρθρο της εφημερίδας «Εφημερίδα της Κυβερνήσεως» αναφέρεται:

«Η επαγρύπνησις των κοινών παιγνιδίων και κινητών θεάτρων,

καθόσον αφορά τα καλά ήθη, ανατίθεται εις την ιδιαιτέραν επαγρύπνησιν

της αστυνομίας»

Πιθανόν να αναφέρεται και στο θέατρο σκιών λόγω του βωμολοχικού χαρακτήρα όπου είναι χαρακτηριστικό στοιχείο του παλαιού τούρκικου Καραγκιόζη.

Το 1841 δημοσιεύεται η πρώτη αναγγελία για παράσταση Καραγκιόζη στην αθηναϊκή εφημερίδα «Η Ταχύπτερος Φήμη» η οποία στις 18/8/1841 γράφει:

«Την 21 του παρόντος θα παρασθή εις Ναύπλιον η κωμωδία του Καραγκιόζη, έχουσα αντικείμενον τον Χατζ-Αββάτην και Κοσζούκ Μεϊμέτην.»

Την εποχή του 1841 ακούγεται ένας καραγκιοζοπαίκτης με το όνομα Ηλίας. Το μόνο που λέγεται γι ‘αυτόν είναι ότι είχε μαθητέψει στον καραγκιοζοπαίκτη Μαυρομάτη στην Κωνσταντινούπολη κι από εκεί εγκαταστάθηκε στα Ιωάννινα.

Το επίθετό του είναι άγνωστο γι’ αυτό και θα τον αναφέρουμε «Ηλίας απ’ τα Ιωάννινα».

Πιθανόν η εφημερίδα να αναφέρεται σ’ αυτόν ή σε κάποιον απ’ τους μαθητές του διότι συνέχισε σε διάφορα μέρη της Ελλάδας όπου και έβγαλε μαθητές που έγιναν καραγκιοζοπαίκτες όπως ο Θωμάς Αρσενίου,  Αγαμέμνων Κουλούρης (Μέμος ή Μένιος), Χαρίλαος Βασιάκος ή Μπασιάκος, Βασίλης Τσιλιάς, Γιάννης Γιαννακούρας και άλλοι οι οποίοι τον βοήθησαν στο μπερντέ και στο τραγούδι σε αρκετές περιοδείες.

Ο Ηλίας έπαιζε κυρίως στην Πάτρα και στη Χαλκίδα όπου γνώρισε τον καραγκιοζοπαίκτη Ανδρέα Αγιομαυρίτη το 1909.

Άλλη γραπτή αναφορά για παράσταση Καραγκιόζη είναι στην Πλάκα, κοντά στον Τόλο το 1952. Πιθανών να είναι ο Γιάννης Βράχαλης ή Μπράχαλης που θα δούμε παρακάτω διότι ήρθε στην Ελλάδα απ’ την Κωνσταντινούπολη το 1852. Όμως μπορούμε να αποκλείσουμε την εκδοχή ότι ήταν ο Βράχαλης κατά τη μαρτυρία του Σωτήρη Σπαθάρη που σημειώνει ότι είχε λίγες φιγούρες.

Η αθηναϊκή εφημερίδα «Η Ταχύπτερος Φήμη» στις 9/2/1952 σε άρθρο με τίτλο «Ανατολικόν Θέατρον» γράφει:

«Κατά την συνοικίαν της Πλάκας εσυστήθη ανατολικόν Θέατρον εξοδεύων δε τις δέκα μόνον λεπτά, πέντε δηλ. διά την είσοδον και άλλα πέντε διά ένα Ναργιλέ, δύναται να διασκεδάσει τις τρεις ολοκλήρους ώρας, εξακολουθών να γελά ακαταπαύστως καθ’ όλον αυτό το διάστημα.

Κατά την τελευταίαν παράστασιν εωρτάσθηκαν οι γάμοι του Καραγκιόζη, όστις κατά την φράσιν του, επροθυμοποιήθη να προσκαλέση διαφόρους σπό Δύσιν και Ανατολήν, Άρκτον και Μεσημβρίαν, και από όλα τα Δωδεκάνησα εκεί λοιπόν έβλεπε τις διαφόρων εθνών άνθρωπους με ποικίλας ενδυμασίας οίον Καβούκια, Σαρίκια, Καλπάκια, Σερβέταις, Σκούφιαις, Φέσια, Μπονέταις,Πιπεριαίς, Καπέλα, Κασκέτα, και κατά συνέπειαν Τζουμπέδες, Μπινίσια, Τσακτσίρια, Μπουρνούζια, Αντεριά, Ζιπούνια, Καβάδια, Γούναις, Πουτούρια, Σαλβάρια, Γιαμπουρλούκια, Καπότα, Σουρτούκα, Μαντέλα, Ράδα, κτλ. Ο ίδιος Καραγκιόζης με λαχούρι σάλι εις την κεφαλήν και φέρων την επίσημόν του στολήν (In Fustidus) υπεδέχετο τους προσκεκλημένους επαναλαμβάνων συχνά «επειδή και εις γάμον εκλήθης νη τσάτρα πάτρα» Ο Ναστραδήν Χότζας καβαλικευμένος εις Καμήλαν ισταμένην μεταξύ τεσσάρων μιναρέδων και περιστοιχισμένος από δώδεκα Δερβίσηδες ήταν επιφορτισμένος την θρησκευτικήν τελετή Κουμπάρος δε ήταν ο Χατζη-Απτουραμάνης φέρων επισημότεραν του Καραγκιόζη στολήν και κουμπαρατζίδικον καβούκι.

Εις το επόμενον φύλλον μας θέλομεν διαλάβει τα καθέκαστα του γάμου και το δοθέν υποθετικόν γεύμα, όπου ο Καραγκιόζης έλεγεν εις τους ζητούντας φαγητά «Κατάπινε» και ακολούθως ο Χατζή Αϊβάτης ανέπτυξε το ζήτημα αποδείξας επί τη βάσει της Στωϊκής φιλοσοφίας ότι τα πάντα κατορθούνται δια των ιδεών. Διαρκούσης της τελετής ο Κιουτσουντζούκ Άντριαςμ ανεψιός του Καραγκιόζη, έπαιζε το Κουμουζουλουπέ, Μασκαρατζίκ με το κύμβαλον επί τη βάσει του διεπασών μακάμ ατζιρέμ, η ήχον πρωτόβαρον κατά τον Κουτουζέλην εξομοιούμενον με την διωδίαν (Duetto) της Νόρμας.»

Η ίδια εφημερίδα στις 27/2/1852 γράφει:

«Με λύπην των θα ακούσουν οι φίλοι του ανατολικού θεάτρου τον θάνατον του Καραγκιόζη της Πλάκας, όστις αφήκε κενόν δυσαπλήρωτον, και του οποίου τον βίον θέλομεν γράψει εις εν των προσεχών φύλλων μας.»

Και αυτό διότι ο καραγκιοζοπαίκτης αυτός έπαιζε έργα με βωμολοχίες και σεξουαλικά όργια όπως παιζόντουσαν στην Τουρκία και γι ‘αυτό δε συνέχισε πολύ καιρό διότι η αθηναϊκή εφημερίδα «Αθήνα» στις 4/1/1854 γράφει:

«Λυπούμεθα βλέποντες την Διεύθυνσιν της Αστυνομίας ανεχομένην και συγχωρούσαν την έν τισι καφενείοις παράστασιν του λεγόμενου Καραγκιόζη, ενώ άλλοτε αυστηρώς εμποδίζετο αύτη. Αγνοεί φαίνεται ο κ. Διευθυντής οποίων αισχρών και ασέμνων πράξεων σκηναί παρίστανται διά των νευροσπάστων εις τα βωμολοχικά ταύτα των Ασιατών θέατρα, και οποία διαφθορά διαχέεται ως εκ τούτων εις όλην την κοινωνίαν μας, αφού απειράριθμον πλήθος διαφόρων παίδων, και πολλοί μάλιστα εκ των μαθητών των Γυμνασίων και λοιπών σχολείων μας, δεν παύουσι συχνάζοντες εις αυτά καθ' εσπέραν αδιακόπως.»

ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΡΑΧΑΛΗΣ Η ΜΠΡΑΧΑΛΗΣ

Το 1852 ήρθε από την Κωνσταντινούπολη στον Πειραιά ο καλαματιανός (για άλλους απ ‘τη μέρη της Αρεόπολης της Λακωνίας, γι’ άλλους απ’ τη Δημητσάνα της Αρκαδίας και γι’ άλλους απ’ τη Μικρά Ασία) Γιάννης Βράχαλης ή Μπράχαλης με τη χαρακτηριστική βραχνή φωνή, ο οποίος από μικρή ηλικία μετακόμισε στην Ύδρα και ύστερα στην Κωνσταντινούπολη. Κάποιοι λένε ότι εξ αιτίας ενός φονικού μετανάστεψε κι άλλοι ότι ήταν λιποτάκτης.

Λέγεται πως ότι ήταν βοηθός του Μαυρομάτη στην Κωνσταντινούπολη κι ότι απ’ αυτόν έμαθε την τέχνη.

Ο Σωτήρης Σπαθάρης στα απομνημονεύματά του, σύμφωνα με το δάσκαλό του Θεώδορο Αρακόπουλο (Θεοδωρέλλο) αναφέρει ότι ο Βράχαλης είδε παράσταση του Χατζηαβάτη κι έτσι έφερε το θέατρο σκιών στην Ελλάδα! (βλ.)

Πολλοί αναφέρουν ότι ο όταν ο Βράχαλης ήρθε στην Ελλάδα, έπαιξε την πρώτη του παράσταση στον Πειραιά σε καφενείο απέναντι απ ‘το τελωνείο, στον Άγιο Σπυρίδωνα, εκεί που είναι το ρολόι και αργότερα σε δημοτικό κήπο και σε καφενείο κοντά στο Ναό του Θησείου.

Άλλοι υποστηρίζουν ότι ο Πειραιάς δεν ήταν ακόμα τέτοια πολιτεία ώστε να δεχθεί τον Καραγκιόζη.

Οι φιγούρες του Βράχαλη ήταν μικρές και πολύ απλές. Είκοσι με εικοσιπέντε εκατοστά, σκαλιστές από χαρτόνι σε λίγα σημεία όπως το μάτι και λίγες ακόμη λεπτομέρειες.

Σύμφωνα με το Σωτήρη Σπαθάρη οι φιγούρες του ήταν: Ο Καραγκιόζης, ο Χατζηαβάτης, δύο πασάδες, δυο μπέηδες, ο Βεληγκέκας, η κόρη του πασά, μια χανούμισσα και μερικοί τούρκοι στρατιώτες.

Ο φωτισμός του μπερντέ του αποτελούταν από τέσσερα με πέντε λυχνάρια με λάδι.

Έπαιζε παραστάσεις με τούρκικα στοιχεία – βωμολοχίες και σεξουαλικές αναπαραστάσεις - και τραγουδούσε αμανέδες.

Η σκηνή του ήταν γύρω στο ενάμιση μέτρο.

Στη σκηνή του λέγεται ότι μεταχειρίστηκε ακόμα και το ιερό πράσινο και κόκκινο χρώμα των τούρκων με ύφασμα το οποίο έντυνε με αυτά το μπερντέ του στην ποδιά, στις κουίντες και στο αέριο.

Στο διάλειμμα έβγαινε με δίσκο και έπαιρνε χρήματα.

Ο Βράχαλης σύντομα απόκτησε βοηθούς που αργότερα έγιναν καραγκιοζοπαίκτες: Δημήτρης Πάγκαλος, Κοντινός, Χρήστος Κούκος, Χρήστος Κόντος και Λεωνίδας Γορανίτης όπου κι αυτός έβγαλε μαθητές τον Ανδρέα Αγιομαυρίτη, Χρήστο Κόντο, Γιώργο Κουβάτσο, Δημήτρη Λεβαντίνο, Γαρνίτα κ.α.

Πέθανε το 1905 περίπου.

Στην Πάτρα το 1881 έπαιξε ο Χρήστος Κόντος.

Επίσης στην Πάτρα έπαιζε ο Βράχαλης και άλλοι καραγκιοζοπαίκτες από τις «σχολές» της Κωνσταντινούπολης και της Ηπείρου